نگاهی به نقش سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران در مواجهه با مدیریت بحران زلزله
شهر تهران، یکی ازکلانشهرهایی است که در معرض بروز حوادث و بحران‌های طبیعی به‌ویژه زلزله قرار دارد. تهران پایتخت سیاسی و اجتماعی ایران بوده و با تراکم جمعیتی بالا، وجود بافت فرسوده، ساخت‌وساز غیراصولی ساختمان و قرارگیری در بستری از گسل‌های اصلی و فرعی، یکی از کلان‌شهرهای پرمخاطره دنیا در کنار توکیو و لوس‌آنجلس می‌باشد. این مسئله حساسیت پرداختن به موضوع نحوه مقابله با حوادث احتمالی به‌ویژه زلزله را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد. زلزله با توجه به گستردگی و شدت آن، موجب تخریب بناها، زیرساخت‌های شهر و درنهایت بی‌خانمانی و آسیب‌دیدگی بخشی از شهروندان خواهد شد. لذا، در صورت وقوع زلزله، یکی از اولین ضرورت‌ها تأمین سرپناه برای شهروندان می‌باشد.
بوستان‌های شهری یکی از اولین پیشنهادها برای هدایت جمعیت در زمان وقوع حوادثی فراگیر چون زلزله هستند. در شهر تهران مدیریت این فضاها با سازمان بوستان‌ها و فضای سبز است که در حوزه معاونت خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری تهران قرار دارد. در وبگاه سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران تنها بوستان‌های شاخص با مساحت بالاتر از 10000 مترمربع در سایت معرفی و در نقشه اینترنتی تهران جانمایی شده‌اند. برای اسکان در پارک‌های جنگلی و بوستان‌های بزرگ 16گانه شهر تهران به مساحت تقریبی 11200هکتار امکان‌سنجی صورت گرفته است.
اگر از منظر مدیریت بحران به‌ویژه زلزله به حوضه مسئولیت این سازمان نظر کنیم می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. مدیریت فضاهای مناسب برای اسکان اضطراری که شامل می‌شود بر:
1) بسترسازی فضاهای باز موجود در بوستان‌های شهر
2) آموزش کارکنان مستقر در پارک‌ها برای عملیات در زمان بحران
3) اطلاع‌رسانی و آموزش به اهالی برای استفاده از زیرساخت‌های موجود
2. تأمین زیرساخت‌ها برای اسکان اضطراری شامل:
1) آب (برای شرب و مصارف بهداشتی )
2) تأمین سرویس‌های بهداشتی برای روزهای بحران
3) تأمین روشنایی شبانه (با در نظر داشتن نبود سرویس برق شهری در زمان بحران)
4) تأمین سوخت و انرژی برای ساکنین اضطراری ( ذخیره در مخازن زیرسطحی )
5) تأمین فضای بازی برای کودکان در هفته‌های بعد از بحران به دلایل اجتماعی و روانی
3. تسطیح زمین و تأمین دسترسی برای فرود بالگرد و حضور نیروهای امدادی غیربومی
در سال 1384 سازمان مدیریت بحران با همکاری سازمان پارک‌ها تمامی لکه‌های سبز نقشه شهر تهران را به تفکیک منطقه در نقشه‌هایی جداگانه برای راهنمایی شهروندان به اسکان اضطراری منتشر کرده است. با توجه به فراوانی بوستان‌های شهر تهران ( بیش از 2000 قطعه در ابعاد شهری، منطقه‌ای و محلی )، که به گفته مدیران شهری در برنامه زنده تلویزیونی مورخ 2 دی 1396 در شهر تهران 52 میلیون مترمربع فضای سبز موجود است که می‌تواند برای این منظور استفاده شود. 3574 سکوی استقرار چادر برای اسکان 17870 نفر به همراه خدمات لازم در 10 پارک اصلی تهران شامل پارک‌های چیتگر و سرخه‌حصار وجود دارد.
اما در مانور سال 1389 زلزله ، مجریان مدیریت بحران متوجه این نکته شدند که همه این فضاها به دلیل شکل طراحی بوستان‌ها، درختان و گیاهان کاشته شده در بوستان قابل‌استفاده برای نصب چادر و یا کانکس نیستند! لذا یکی از موارد قابل‌تأمل در این موضوع این است که واقعاً چه تعداد از خانواده‌ها را می‌توان بوستان‌های شهر تهران مستقر کرد؟ به نظر می‌رسد طراحی فضاهای سبز از اصول پدافند غیرعامل پیروی نکرده است! کاشت درختان و نصب مبلمان باید به‌گونه‌ای باشد که بیشترین ظرفیت را برای اسکان اضطراری و دسترسی امدادگرها فراهم کند. لذا باید پرسید که آیا معیارهای طراحی پارک‌ها و استانداردهای مربوط به مدیریت بحران در این سازمان تدوین‌شده است؟
لذا سؤال اینجاست که دقیقا چه تعداد خانواده را می‌توان در بوستان‌های شهر تهران مستقر کرد؟ اگر فرض کنیم که 30 درصد از 59 میلیون مترمربع فضای سبز موجود قابل استفاده برای نصب چادری با مساحت 15مترمربع باشد (استاندارد بین المللی) لذا در فضاهای سبز شهر تهران ( اگر همگی مسطح باشند) امکان ندارد بتوان بیشتر از حدود یک میلیون چادر نصب کرد! (اینکه در کل انبارهای کشور این تعداد چادر وجود ندارد بماند!)
سوال دیگر اینکه آیا سازمان پارک ها امکانات لازم برای تامین خوراک، انرژی و امنیت این تعداد از شهروندان را برای مدت طولانی دارد؟ به نظر می‌رسد ایجاد انبارهایی ویژه‌ای برای استفاده در زمان بحران در پارک‌های شهر ضروری به نظر می‌رسد. که با مدیریت خاصی باید به‌روزرسانی شوند تا در زمان بحران قابل استفاده باشند.
نکته دیگر در خصوص اماکن در نظر گرفته‌شده برای اسکان اضطراری این است که باید طول و عرض جغرافیایی دقیق آن‌ها در لایه‌های GIS درج گردد و در اختیار امدادگرانی که از سایر شهرها به محل اعزام می‌شوند قرار گیرد. ( احتمال عملیاتی نبودن سازمان‌های بومی شهر تهران به دلایل زیاد در زمان بحران زلزله بسیار زیاد است و عدم آشنایی امدادگران غیربومی با شهر تهران و سردرگمی ایشان به دلیل تغییرات نام‌ها و غیره هست ) لذا اینکه متولی مدیریت هریک از بوستان ها در زمان زلزله چه کسی است و چه سازماندهی پیشبینی شده است مساله مهمی است که باید به آن اندیشید.
نصب تابلوهای بزرگ جهت اطلاع‌رسانی به مردم برای آمادگی در زمان بحران می‌تواند یکی از اقدامات مفید در قبل از وقوع بحران باشد که مسیر را برای امدادرسانی و جابجایی مردم به محل‌های هدف آسان‌تر خواهد کرد. در حال حاظر این موضوع روشن نیست که دسترسی بازماندگان از زلزله به زیرساخت های در نظر گرفته در پارک به چه صورت خواهد بود؟
برگزاری مانورهای محلی برای تخلیه و استقرار در فضاهای باز بوستان‌ها می‌تواند راهکاری برای آموزش کارکنان به‌ویژه نگهبانان پارک‌ها در زمان بحران باشد.
از بعد اجتماعی پیچیدگی ابعاد سانحه احتمالی، زمانی مضاعف می‌شود که شهر تهران به عنوان مجموعه‌ای ناهمگون از فرهنگ‌ها و قومیت‌ها با تفاوت‌هایی در سطوح اقتصادی و اجتماعی نگریسته شود. شهر تهران با 22 منطقه شهرداری کلانشهری می‌باشد که در هر نقطه آن شرایط توپوگرافی، جنس خاک، سطح آب زیرزمینی و ... با نقاط دیگر متقاوت است. مدیریت اجتماعی جمعیت ساکن در پارک ها در هفته های بعد از زلزله قابل بررسی است.
ایجاد زیرساخت‌های امنیتی برای مردم ساکن در پارک‌های در روزهای بعد از بحران می‌تواند دغدغه بعدی مدیریت بحران باشد. ازآنجاکه امکان حمله افراد شرور، جانوران موزی، موش‌ها و غیره وجود دارد احداث حفاظ و نگهبانی از ورود و خروج به محل باید پیشبینی گردد.
